قانون هماهنگی اصوات در زبان ترکی استانبولی

قانون هماهنگی صامت‌ها و مصوت‌ها در ترکی استانبولی

با درود و سلام خدمت همه شما همراهان عزیز با قسمت چهارم آموزش زبان ترکی در خدمت شما هستیم. در این مقاله به بررسی قانون هماهنگی اصواتمی‌پردازیم.

قانون هماهنگی اصوات که براساس آن كليه اصوات موجود در یک کلمه باید از لحاظ جایگاهِ تولید و حالت زبان و حالت لب هماهنگ باشند از ویژگی‌های مهم زبان ترکی است که فراگیری آن در مکالمه و نوشتار صحیح اهمیت بسزایی دارد. برای یادگیری قانون هماهنگی اصوات نخست باید گروه بندی صامت‌ها و مصوت‌ها آموخته شوند.

گروه بندی مصوتها

فراگیری دقیق گروه بندی مصوت‌ها، در تلفظ درست کلمات و انتخاب پسوندهای مناسب نقش اساسی دارد. همان گونه که در فصل اول دیدید در زبان ترکی ۸ مصوت وجود دارد: a, e, ı, i, o, ö, ü, u .

این مصوتها بر اساس حالت زبان و حالت لب در هنگام تلفظ به دو گروه عمده تقسیم میشوند:

الف) براساس حالت زبان

ا. مصوتهای ستبر (kalin sesliler) : به مصوتهایی که در هنگام تلفظشان زبان در عقب دهان جمع می شود، مصوتهای ستبر گفته می شود. مصوتهای ستبر اینهاست: a, I, o, u

مصوتهای ظریف (ince sesliler) : به مصوتهایی که در هنگام تلفظشان زبان به سمت جلوی دهان کشیده میشود، مصونهای ظریف گفته می شود. مصوتهای ظریف اینهاست: e, i, ö, ü

ب) براساس حالت لب‌ها

1. مصوت‌های گرد (uvarlak sestiler) : به مصونهایی که در هنگام تلفظشان لبها حالت گِرد – دایره ای به خود می گیرند، مصوت‌های گرد گفته می شود. مصوتهای کرد اینهاست: ü, u, ö, o

۲. مصوت‌های صاف (düz sesliler) : به مصوت‌هایی که در هنگام تلفظشان لب‌ها به حالت صاف قرار می گیرند، مصوت‌های صاف گفته می شود. مصوت‌های صاف اینهاست a, e, I, i. گروه بندی مصوت‌های زبان ترکی در جدول زیر نشان داده شده است.

با استفاده از جدول فوق می توان ویژگی‌های هر مصوت را بدین ترتیب بر شمرد:

مصوت a: ستبر، صاف مصوت o: ستبر، گرد

مصوت e : ظریف، صاف مصوت ö : ظریف، گرد

مصوت ı: ستبر، صاف مصوت u: ستبر، گرد

مصوت i: ظریف، صاف مصوت ü: ظریف، گرد

هماهنگی مصوت‌ها (sesli uyumu kanunu)

در ادامه بررسی قانون هماهنگی اصوات باید بیان کنیم که در زبان ترکی هم در بین کلمات، هم بین بُن کلمه و پسوندهایی که بدان افزوده می شود نوعی هماهنگی اصوات وجود دارد. براساس این هماهنگی، فقط مصوت‌های همگروه می توانند در یک کلمه قرار بگیرند. هماهنگی مصوتها یکی از ویژگیهای متمایزکننده زبان ترکی از دیگر زبانهاست.

قانون هماهنگی مصوت‌ها، کلمات اصیل ترکی و کلمات مأخوذی که براساس قوانین آوایی زبان ترکی دگرگون شده اند را در بر میگیرد و سایر کلمات مأخوذ را شامل نمی شود، اما پسوندهایی که به این کلمات افزوده می شوند نیز تابع قانون هماهنگی اصوات هستند. قانون هماهنگی اصوات به دو بخش تقسیم می شود:

1. هماهنگی مصوت‌های ظریف و ستبر ( kahnhik incelik uyumu)

در ادامه بررسی قانون هماهنگی اصوات باید بیان کنیم. که هماهنگی مصوت‌های ظریف و ستبر بدین معناست که در یک کلمه ترکی یا ترکی شده همه مصوت‌ها باید یا ظریف باشند یا ستبر. به عبارت دیگر، اگر اولین مصوت موجود در کلمه از گروه مصوتهای ستبر a, ı, o, u باشد، بقیه مصوت‌های کلمه و پسوندهای آن نیز ستبر خواهند بود. و اگر اولین مصوت موجود در کلمه از گروه مصوتهای ظریف e, i, ö, ü باشد، بقيه مصوت‌های کلمه و پسوندهای آن نیز از مصوت‌های ظریف خواهند بود. به مثال‌های زیر دقت کنید

الف) از پی هم آمدن مصوتهای ظریف:

özlemek, ünlü, sesli, sekizinci

ب) از پی هم آمدن مصوتهای ستبر

altıncı, kara çorba alına

2. هماهنگی مصوتهای صاف و گرد (düzlük – yuvarlaklik uyumu)

هماهنگی مصوتهای صاف و گرد بدین معناست که در یک کلمه ترکی یا ترکی شده مصوتها از لحاظ گرد با صاف بودن با یکدیگر هماهنگ می شوند. یعنی اگر اولین مصوت موجود در کلمه از گروه مصوتهای گرد (o, ö, u, ü) باشد، بقیه مصوت‌های کلمه و پسوندهای آن نیزگرد خواهند بود؛ و اگر اولین مصوت موجود در کلمه از گروه مصوت‌های صاف (a, e, ı, i) باشد، بقیه مصوت‌های کلمه و پسوندهای آن نیز صاف خواهند بود. مثال:

الف) از پی هم آمدن مصوتهای گرد:

dördüncü, ölü, doğru، dokuzuncu

ب) از پی هم آمدن مصوتهای صاف:

evlilik ، dördüncü ، kararsızlık ، sarı ، beşinci

نوع اول هماهنگی مصوت‌ها، یعنی هماهنگی مصوت‌های ظریف و ستبر، فراگیرتر از نوع دوم (هماهنگی مصوت‌های گرد و صاف) است، از این رو به آن “büyük ses uyumu” (هماهنگی بزرگ اصوات) و به دومی “küçük ses uyumu” (هماهنگی کوچک اصوات) نیز گفته میشود. برخی کلمات اصیل ترکی نیز وجود دارند که تابع قانون هماهنگی مصوت‌ها نیستند. مانند:

(کدام) hangi ،(برادر با خواهر) ,kardeş ، (مادر) anne ، (سیب) elma

اصل این کلمات نیز تابع قانون هماهنگی اصوات بوده (به ترتیب ana،alma، ، kardaşوhangi) اما لهجه خاص شهر استانبول باعث ظریف شدن یکی از مصوتهای آنها شده است.

گروه بندی صامتها

حروف صامت نیز، همانند مصوتها، به چند گروه تقسیم میشوند. گروه بندی صامتها براساس چهار جنبه زیر است:

تولید واک
جایگاه تولید
میزان تماس
مجرای هوا

براساس جنبه های فوق صامت‌های زبان ترکی به چهار گروه تقسیم می شوند، اما گروه بندی ای که در عمل بیشتر بکار می آید گروه بندی بر اساس جنبه تولید واک است. بدین دلیل در اینجا برای جلوگیری از طولانی و پیچیده شدن مبحث فقط این گروه بندی توضیح داده می شود.

حروف صامت از جنبه تولید واک به دو بخش تقسیم می شوند: صامتهای واکدار (ünlü konsonantlar)، صامتهای بی واک (ünsüz konsonantlar).

صامت‌های واکدار عبارتند از: z, y, v, r, n, m, ı, j, ğ, g, d, c, b

و صامتهای بیواک عبارتند: .ç , f, t, ş, s, p, k

به خاطر سپردن صامت‌های بی واک اهمیت زیادی دارد که در بخش «واکدار و بی واک شدن صامت‌ها»، بیشتر بدان خواهیم پرداخت. برای فراگیری صامتهای بی واک کافی است عبارت «کفش ته چسپ» را حفظ کنید. همان گونه که می بینید تمام صامت‌های بیواک در این عبارت بکار رفته اند فراگیری آن نیز بسیار آسان است.

قانون هماهنگی صامت‌ها و مصوت‌ها در ترکی

هماهنگی صامت‌ها بر پایه واکدار یا بی واک بودن صامتها قرار دارد. بدین ترتیب که اگر کلمه ای به صامت بیواک پایان یابد، پسوندی که بدان کلمه افزوده می شود نیز باید با صامت بی واک شروع شود و اگر کلمه ای به صامت واکدار پایان یابد، پسوندی که بدان کلمه افزوده می شود نیز باید با صامت واکدار شروع شود. مثال:

(ماهی‌گیر) balık +cı → balıkçı(ماهی)

(در کوچه) sokak +da → sokakta(کوچه)

(آهنگر) demirci+cı → demirci(آهن)

(در مدرسه) okulda + da → okulda(مدرسه)

همان گونه که ملاحظه می کنید صامتهای آغازین پسوندها در دو مثال اول از حالت واکدار به حالت بیواک تبدیل شده اند. در ادامه مبحث به این موضوع بیشتر خواهیم پرداخت.

واک‌دار و بی واک شدن صامت‌ها

در زبان ترکی صامت های واک‌دار «b»، «c»، «d»، «g» در پایان کلمه نمی‌آیند و به جای این حروف از معادل‌های بی‌واک آنها که به ترتیب عبارتند از :

«p» ، «ç» ، «t» و «k» استفاده می‌شود. مثال: (درخت) ağaç ، (ابر) bulut

bulut این قاعده حتی در مورد کلمات مأخوذ از زبانهای دیگر نیز صدق می کند. مثال: (درد) dert ، (کتاب) kitap .

هنگام افزودن پسوندی که با مصوت شروع میشود به کلماتی که مختوم به یکی از صامت‌های بی واک «ç»، «k»، «p»، «t» هستند، این صامت‌هایِ بی‌واک، واک‌دار می شوند. بدین ترتیب که p→b ç →c t →d k →ğ مثال:

(به کمد) dolap + a → dolaba (کمد)

(کتابت) kitap+ In → kitabın (کتاب)

(درخت را)ağaç +ı→ ağacı (درخت)

(دارویت) ilaç +ın → ilacin (دارو)

(چهارمین) dört +üncü → dördüncü (چهار)

(درد را) dert +i → derdi (درد)

(فولاد را) çelik +i → çeliği (فولاد)

(کوچه را)sokak +ı→ sokağı (کوچه)

ریشه های فعل تابع این قاعده نیستند، اما برخی از افعال استثناء هستند. مانند:

(می رود) gidiyor ددددددi +yor + (برو) git

(می‌کند) ediyor ددددد i + yor + (کن) et

(مراقب است) güdüyor دددü+yor+ (مراقب باش) güt

اگر کلمه ای به nk پایان یابد صامت k نه به ğ، بلکه به g تبدیل می شود. مثال:

(تاج گل را) çelenk+ i →çelengi (تاج گل)

(رنگ را) renk+ i →rengi (رنگ)

(آهنگ را) ahenk+ i →ahengi (آهنگ)

هنگام افزودن پسوندی که با یکی از صامت‌های واک‌دار d و c شروع می شود به کلمه ای که به یکی از صامتهای بی‌واک ç, p, k, t راه پایان می یابد، صامت آغازین پسوند بی واک می شود، یعنی به معادل بی واک خود تبدیل می شود. مثال:

(از کمد) dolap + dan→ dolaptan (کمد)

(از کمد) ağaç + dan→ ağaçtan (درخت)

در کتاب) kitap + da→ kitapta (کتاب)

(قایقران ) kayik + cı→ kaykci (قایق)

(در کوچه) sokak + da→ sokakta (کوچه)

قانون هماهنگی صامت‌ها و مصوت‌ها کجا نقض می‌شوند ؟

قاعده بی واک و واک‌دار شدن صامتها در موارد زیر نقض می شود.

1. حرف واک‌دار «g» در پایان کلمات مأخوذ از زبان‌های اروپایی، بی واک نمی شود. مثال:

(رینگ) ring ، (مونولوگ) monolog ، (کاتالوگ) katalog ، (ترک شناس) türkolog

2. صامتهای بی‌واک k,t,ç, p موجود در پایان برخی کلمات اصیل ترکی و نیز برخی کلمات قرضی، هنگام افزودن پسوندهایی که با حروف مصوت شروع می شوند، واک‌دار نمی شوند. مثال:

(توپ را) top + u → topu (توپ)

(چهلمین) kirk + ıncı → kırkıncı (چهل)

(دسته را) sap + ı →sapı (دسته)

(گوشت را) et + i →eti (گوشت)

(طبقه را) kat + ı →katı (طبقة)

(قوچ را) koç + u →koçu (قوچ)

3. در برخی کلمات تک هجایی برای جلوگیری از اختلاط معنایی حروف واک‌دار d, b, c, g در پایان کلمه نیز می آیند. مثال: (صليب) haç ، (حج) hac ,(اسم) ad ,(اسب) at .

در این مفاله به بررسی قانون هماهنگی صامت‌ها و مصوت‌ها پرداختیم در مقاله های دیگر نیز مطالب جدیدی به شما ارائه خواهیم داد ما را دنبال کنید.

پکیج آموزش زبان ترکی استانبولی

در نظر داشته باشید که مجموعه آکادمی پروان، اقدام به تولید و انتشار ویدئوهای آموزش زبان ترکی استانبولی نموده است. افرادی که به هر دلیلی تمایل به شرکت در کلاس‌های حضوری و آنلاین ندارند می‌توانند از این مجموعه آموزشی بی نظیر که شامل 50 ساعت آموزش ویدئویی زبان ترکی استانبولی استفاده کنند. با خرید این پکیج جادویی، استاد را به منزل ببرید و از آموزش، لذت ببرید. برای خرید، اینجا کلیک کنید.

برای دیدن نمونه ویدئوهای آموزش زبان ترکی استانبولی در آپارات و یوتیوب می‌توانید parvan academy را سرچ کنید یا روی لینک‌های همین سطر کلیک کنید.